Hukuki Perspektiften Yakalama ve Gözaltına Alma Süreçleri

Özet:

Ceza Muhakemesi hukuku koruma tedbirlerinden olan yakalama ve gözaltına alma tedbirleri, kişi özgürlüğü ve güvenliği açısından önemi, tedbirin genel olarak birlikte uygulanması ve diğer koruma tedbiri ile karıştırılmasından dolayı soru cevap olarak açıklanması amaçlanmıştır.

Yakalama Nedir?

Yakalama, Gözaltına Alma ve İfade Alma Yönetmeliğinde, yakalama: “Kamu güvenliğine, kamu düzenine veya kişinin vücut veya hayatına yönelik var olan bir tehlikenin giderilmesi için denetim altına alınması gereken veya suç işlediği yönünde hakkında kuvvetli iz, eser, emare ve delil bulunan kişinin gözaltına veya muhafaza altına alma işlemlerinden önce özgürlüğünün geçici olarak ve fiilen kısıtlanarak denetim altına alınması” olarak ifade edilmiştir.

Kişinin hareket özgürlüğünü istediği gibi kullanabilmesi engelleyen her işlem yakalama niteliğindedir fakat çok kısa süreli özgürlük kısıtlamaları yakalama sayılmayacaktır. Burada belirli bir kıstas olmamakla beraber yapılacak olan işleme göre makul bir süreyi aşan süreler boyunca yasal olmayan bir şekilde kişinin hareket özgürlüğünün kısıtlanması, kolluk görevlileri açısından görevi kötüye kullanma ve kişiyi özgürlüğünden yoksun bırakma suçuna neden olabilecektir.

Hangi Durumlarda Yakalama Yapılabilir?

Bu soruya farklı ihtimaller dahilinde cevap verilebilir:

1. Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK)  m.90 çerçevesinde yapılacak yakalama ki bunu da 2’ye ayırarak incelenmek yerinde olacaktır:

a-) Herkesin yapabileceği yakalama: CMK’ya göre herkesin yakalama yapacağı durumlar kısaca suçüstü hali olarak ifade edilebilir. ( Suçüstü: İşlenmekte olan suçu, henüz işlenmiş olan fiil ile fiilin işlenmesinden hemen sonra kolluk, suçtan zarar gören veya başkaları tarafından takip edilerek yakalanan kişinin işlediği suçu, fiilin pek az önce işlendiğini gösteren eşya veya delille yakalanan kimsenin işlediği suçtur.)

b-) Kolluk görevlerinin yapacağı yakalama: Kolluk görevlileri, tutuklama kararı veya yakalama emri düzenlenmesini gerektiren ve gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde; Cumhuriyet savcısına veya âmirlerine derhâl başvurma olanağı bulunmadığı takdirde, yakalama yetkisine sahiptirler.

2. CMK m.98’e göre;

• Soruşturma evresinde çağrı üzerine gelmeyen veya çağrı yapılamayan şüpheli hakkında, Cumhuriyet savcısının istemi
  üzerine sulh ceza hâkimi tarafından yakalama emri düzenlenebilir. Ayrıca, tutuklama isteminin reddi kararına itiraz halinde, itiraz mercii tarafından da yakalama emri (uygulamada bazen tutuklamaya yönelik yakalama emri olarak da ifade edilir.) düzenlenebilir.
• Yakalanmış iken kolluk görevlisinin elinden kaçan şüpheli veya sanık ya da tutukevi veya ceza infaz kurumundan kaçan tutuklu veya hükümlü hakkında Cumhuriyet savcıları ve kolluk kuvvetleri de yakalama emri düzenleyebilirler.
• Kovuşturma evresinde kaçak sanık hakkında yakalama emri re’sen veya Cumhuriyet savcısının istemi üzerine hâkim veya mahkeme tarafından düzenlenir.

3. Kişinin Muhafaza  Altına Alınmak Amacıyla Yakalanması: Yakalama, Gözaltına Alma ve İfade Alma Yönetmeliğinde yapılan düzenlemeye göre muhafaza altına alınacak kişinin kaçmasını, kendisine veya başkalarına zarar vermesini önlemek amacıyla kaba üst araması yapılarak, silâh ve bunun gibi unsurlardan arındırılması sağlandıktan sonra yakalama sebebi, yakalamaya itiraz etme hakkı ve bu hakkı nasıl kullanılacağı derhâl bildirilir. Bu kişilerden ıslah veya tedavi kurumuna götürülmesi gerekenlerin ilgili kurumlarca teslim alınmaları sağlanır. Teslim alınmaması hâlinde, durum bir tutanakla tespit edilir ve tutanağın bir sureti mülkî amire gönderilir. (Adı geçen yönetmeliğe göre Muhafaza altına alma: Kanunun yetki verdiği hâllerde yetkili merci önüne çıkarılması gereken kişilerin ilgili kurumlar veya kişilerce teslim alınana kadar sağlıklarına zarar vermeyecek şekilde ve zorunlu olduğu ölçüde özgürlüklerinin kısıtlanıp alıkonulmasını ifade eder.) Muhafaza altına alma, her ne kadar yönetmelikte kişinin ilgili kurumca teslim alınana kadar ki süre için yakalanması anlamında kullanılmış olsa da CMK 160/2 de suç delillerini kontrol altına almayı ifade ettiği ve eşya için kullanıldığı belirtilmelidir. Bu kavram kargaşası umarım kanun koyucu tarafından yasal düzenleme ile giderilir.

4. Konumuz dışında olmasına ve hapis cezasının kesinleşmesi sonrası infaz hukuku kapsamında olmasına rağmen infaz kanunu m.19’da düzenlenen yakalama emrinden de kısaca bahsedelim. Adı geçen kanuna göre yakalama emri:

• Hükümlü, hapis cezası veya güvenlik tedbirinin infazı için gönderilen çağrı kâğıdının tebliği üzerine on gün içinde gelmez, kaçar ya da kaçacağına dair şüphe uyandırırsa, Cumhuriyet savcısı yakalama emri çıkarır.
• Kasten işlenen suçlarda üç yıl, taksirle işlenen suçlarda ise beş yıldan fazla hapis cezasının infazı için doğrudan yakalama emri çıkarılır.

Yakalanan Kişinin Hakları Nelerdir, Yakalanan Kişinin Durumu Yakınlarına ve İlgililere Bildirilir mi?

Kişi yakalandığında Cumhuriyet savcısının emriyle bir yakınına veya belirlediği bir kişiye gecikmeksizin yakalama haber verilir.( CMK 95/1)

CMK 90/3 kapsamındaki kişilere karşı şikayete bağlı suçlardan yakalanan şüphelinin yakalandığı söz konusu suça ilişkin şikayet hakkı olan kimseye bildirilir.

Yakalanan kişiye, suç ayrımı gözetilmeksizin yakalama sebebi ve hakkındaki iddialar ile susma ve müdafiden yararlanma, yakalanmaya itiraz etme hakları ile diğer kanunî hakları ve itiraz hakkını nasıl kullanacağı, herhâlde yazılı, bunun hemen mümkün olmaması hâlinde sözlü olarak derhâl bildirilir.

Yakalanan kişiye ayrıca haklarının yazılı olarak bildirildiğini ve kendisi tarafından da bu hususun anlaşıldığını belirten “Yakalama ve Gözaltına Alma Tutanağı Şüpheli ve Sanık Hakları Formu” tanzim edilerek imzalı bir örneği verilir.

Yakalanan Kişi Üzerinde ve Eşyalarında Arama Yapılabilir mi?

Yakalama, Gözaltına Alma ve İfade Alma Yönetmeliği m.6/2’ye göre; yakalanan kişinin kaçmasını, kendisine veya başkalarına zarar vermesini önlemek amacıyla kaba üst araması yapılarak, silâh ve bunun gibi unsurlardan arındırılması sağlanır.

İster kaba arama, ister sıvazlama, ister güvenlik bakımından yapılması zorunlu arama olsun, üst ve eşya aramasının tümü Anayasa m.20/2 gereğince hakimin kararına ve gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınan makamın yazılı emrine bağlı tutulmuştur. Dolayısıyla yönetmelikle anayasa tarafından güvence altına alınmış bir hak çiğnenemez.

Yakalanan Kişi Sağlık Kontrolünden Geçirilir mi?

Yakalanan kişinin gözaltına alınacak olması veya zor kullanılarak yakalanması hâllerinde hekim kontrolünden geçirilerek yakalanma anındaki sağlık durumu belirlenir.

Yakalanan kişinin ifadesini alan veya soruşturmayı yürüten kolluk görevlisi ile bu kişiyi tıbbî muayeneye götüren kolluk görevlisinin farklı olması zorunludur. Ancak personel yetersizliği nedeniyle farklı kolluk görevlisinin bulunmaması hâlinde bu durum belgelendirilir.

Tıbbî muayene, kontrol ve tedavi, adlî tıp kurumu veya resmî sağlık kuruluşlarınca yapılır.

Hekim raporu üç nüsha hâlinde düzenlenir. Kolluk görevlileri tarafından, hekim raporunu verecek birime, yakalananın nezarethaneye giriş raporu mu, yoksa çıkış raporu için mi getirildiği yazılı olarak bildirilir.

Raporunun bir nüshası raporu tanzim eden sağlık kuruluşunda saklanır, ikinci nüshası yakalan kişiye, üçüncü nüsha ise soruşturma dosyasına eklenmek üzere ilgili kolluk görevlisine verilir.

Hekim muayene esnasında 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun 94 üncü maddesinde belirtilen işkence, 95 inci maddesinde belirtilen neticesi sebebiyle ağırlaşmış işkence ve 96 ncı maddesinde belirtilen eziyet suçlarının işlendiği yolunda herhangi bir bulguya rastlaması hâlinde, keyfiyeti derhâl Cumhuriyet savcısına bildirir.

Hekim ile muayene edilen şahsın yalnız kalmaları, muayenenin hekim hasta ilişkisi çerçevesinde yapılması esastır. Ancak, hekim kişisel güvenlik endişesini ileri sürerek muayenenin kolluk görevlisinin gözetiminde yapılmasını isteyebilir. Bu istek belgelendirilerek yerine getirilir. Bu durumda yakalanan kişinin talebi hâlinde müdafi de muayene sırasında gecikmeye neden olmamak kaydıyla hazır bulunabilir.

Yakalama İşlemi ile İlgili Tutanak Tutulur mu?

Her soruşturma işlemi tutanağa bağlanmalıdır(CMK 169/2). Bu tutanağa yakalananın, hangi suç nedeniyle, hangi koşullarda, hangi yer ve zamanda yakalandığı, yakalamayı kimlerin yaptığı, hangi kolluk mensubunca tespit edildiği, haklarının tam olarak anlatıldığı açıkça yazılır( CMK 97).

Yakalama Kişi Ne Kadar Süre de Serbest Bırakılır?

Kolluk, yakalanan kişi ve olay hakkında cumhuriyet savcısına hemen bilgi verilerek, emri doğrultusunda işlem yapar. Burada net bir süre vermek yasaya göre mümkün değil. Ancak kişi özgürlüğü ve güvenliğini yakından ilgilendiren bir koruma tedbiri olması nedeni ile makul bir süre içerisinde işlemlerin tamamlanması beklenir. Eğer kişi savcılıkça bırakılmazsa ve şartları oluşmuşsa gözaltı kararı verilmesi gerekecektir.

Kişi hakkında CMK 98 göre yakalama emri düzenlemiş olması durumunda ise yakalanan kişi en geç 24 saat içerisinde yetkili hakim veya hakim önüne çıkarılır. Fakat bu süre içerisinde kişi, yetkili merci önüne çıkarılamayacak ise aynı süre içerisinde yakalandığı yer adliyesinde sesli ve görüntülü iletişim sistemi (SEGBİS) kullanılarak yetkili merci tarafından kişinin sorgusu yapılır ya da ifadesi alınır.

CMK 94/3′ e göre; “İfadesi alınmak amacıyla düzenlenen yakalama emri üzerine mesai saatleri dışında yakalanan ve belirlenen tarihte yargı mercii önünde hazır bulunmayı taahhüt eden kişinin serbest bırakılması, Cumhuriyet savcısı tarafından emredilebilir. Bu hüküm her yakalama emri için ancak bir kez uygulanabilir. Taahhüdünü yerine getirmeyen kişiye, yakalama emrinin düzenlendiği yer Cumhuriyet savcısı tarafından bin Türk lirası idari para cezası verilir.”

Yakalama İşlemine Karşı Kimler Nereye Başvurulabilir?

CMK 91/5 hükmüne göre yakalama işlemine karşı;

• Yakalanan kişi,
• Müdafi veya kanuni temsilcisi,
• Eşi ya da birinci veya ikinci derece kan hısımı,

Hemen serbest bırakılmayı sağlamak için sulh ceza hakimliğine başvurabilir. Hakimlik, incelemeyi evrak üzerinden yaparak derhal veya en geç 24 saat dolmadan başvuru hakkında karar verir. Hakimlik, yakalama işlemini hukuka uygun bulursa başvuruyu RED eder, eğer yakalama işleminin yerinde olmadığı kanısına varırsa yakalanın derhal soruşturma evrakı ile savcılıkta hazır edilmesine karar verir. Serbest bırakılan kişi hakkında aynı fiille ilgili olarak yeni ve yeterli delil elde edilmedikçe ve savcılık kararı olmadıkça bir daha aynı nedenle yakalama işlemi yapılmaz.

Hakkımda Yakalama Kararı Olup Olmadığını Nerede Görebilirim?

Yakalamayla ilgili en çok merak edilen konulardan bir tanesi de yakalama kararını vatandaşın e-devlet uygulaması üzerinden görüp görmeyeceğidir. Eğer yakalama emri, yürütülen bir dava neticesinde mahkeme tarafından verilmiş ise yakalama kararı uyap vatandaş portalı aracılığı ile görülebilecektir. Ancak soruşturma aşamasında düzenlenen yakalama emrine uyap üzerinden vatandaşın erişmesi mümkün değildir.

Yakalama Kararı Adli Sicil Kaydında Gözükür mü?

Yakalama, CMK koruma tedbirlerindendir ve adli sicil kaydında görünmesi mümkün değildir.

Gözaltına Alma Nedir?

Gözaltına Alma ve İfade Alma Yönetmeliğinde, gözaltına alma: “Kanunun verdiği yetkiye göre, yakalanan kişinin hakkındaki işlemlerin tamamlanması amacıyla, yetkili hâkim önüne çıkarılmasına veya serbest bırakılmasına kadar kanunî süre içinde sağlığına zarar vermeyecek şekilde özgürlüğünün geçici olarak kısıtlanıp alıkonulması” olarak ifade edilmektedir.

Hangi Durumlarda Gözaltı Yapılabilir, Gözaltına Alma Şartları Nelerdir?

CMK 91/2’ye göre gözaltına alma:

• Bu tedbirin soruşturma yönünden zorunlu olmasına ve
• Kişinin bir suçu işlediği şüphesini gösteren somut delillerin varlığına bağlıdır.

Gözaltına Alma Kararını Kim Verir?

Gözaltına alma kararını cumhuriyet savcısı verir. Ancak istinai olarak CMK 91/4 göre suçüstü haliyle sınırlı olmak kaydıyla; mülki amirlerce belirlenecek kolluk amirleri tarafından şiddet olaylarının yaygınlaşarak kamu düzeninin ciddi şekilde bozulmasına yol açabilecek toplumsal olaylar sırasında ve toplu olarak işlenen suçlarda gözaltına alınma kararı verilebilir. Gözaltına alma nedeninin ortadan kalkması hâlinde veya işlemlerin tamamlanması üzerine derhâl ve her hâlde en geç belirtilen sürelerin sonunda Cumhuriyet savcısına, yapılan işlemler hakkında bilgi verilerek talimatı doğrultusunda hareket edilir.

Gözaltına Alınan Kişi Ne Kadar Süre de Serbest Bırakılır?

• CMK 91/1’e göre; gözaltı süresi, yakalama yerine en yakın hâkim veya mahkemeye gönderilmesi için zorunlu süre hariç, yakalama anından itibaren 24 saati geçemez. Yakalama yerine en yakın hâkim veya mahkemeye gönderilme için zorunlu süre 12 saatten fazla olamaz.
• CMK 91/3’e göre; toplu olarak işlenen suçlarda, delillerin toplanmasındaki güçlük veya şüpheli sayısının çokluğu nedeniyle; Cumhuriyet savcısı gözaltı süresinin, her defasında bir günü geçmemek üzere, üç gün süreyle uzatılmasına yazılı olarak emir verebilir. Gözaltı süresinin uzatılması emri gözaltına alınana derhâl tebliğ edilir.
• CMK 91/4’e göre suçüstü hâlleriyle sınırlı olmak kaydıyla; kişi hakkında aşağıdaki bentlerde belirtilen suçlarda mülki amirlerce belirlenecek kolluk amirleri tarafından yirmi dört saate kadar, şiddet olaylarının yaygınlaşarak kamu düzeninin ciddi şekilde bozulmasına yol açabilecek toplumsal olaylar sırasında ve toplu olarak işlenen suçlarda kırk sekiz saate kadar gözaltına alınma kararı verilebilir.

Gözaltı İşlemine Karşı Kimler Nereye Başvurulabilir?

CMK 91/5 hükmüne göre gözaltı alma ve gözaltı süresinin uzatılması işlemine karşı:

• Gözaltına alınan kişi,
• Müdafi veya kanuni temsilcisi,
• Eşi ya da birinci veya ikinci derece kan hısımı,

Hemen serbest bırakılmayı sağlamak için sulh ceza hakimliğine başvurabilir. Hakimlik, incelemeyi evrak üzerinden yaparak derhal veya en geç 24 saat dolmadan başvuru hakkında karar verir. Hakimlik, gözaltı alma ve gözaltı süresinin uzatılmasını hukuka uygun bulursa başvuruyu RED eder, eğer yapılan işlemin yerinde olmadığı kanısına varırsa kişinin derhal soruşturma evrakı ile savcılıkta hazır edilmesine karar verir. Serbest bırakılan kişi hakkında aynı fiille ilgili olarak yeni ve yeterli delil elde edilmedikçe ve savcılık kararı olmadıkça bir daha aynı nedenle yakalama işlemi yapılmaz. Gözaltına alınan kişi en geç bu süreler sonunda sulh ceza hâkimi önüne çıkarılıp sorguya çekilir. Sorguda müdafi de hazır bulunur.

Gözaltına Alınan Kişi Sağlık Kontrolünden Geçirilir mi?

Yukarıda yakalanan kişinin sağlık kontrolünden geçirilmesi hakkında yazılanlar gözaltına alınan kişi açısından geçerli olmakla beraber bunlara ilave olarak:

Gözaltına alınan kişinin herhangi bir nedenle yerinin değiştirilmesi, gözaltı süresinin uzatılması, serbest bırakılması veya adlî mercilere sevk edilmesi işlemlerinden önce de sağlık durumu hekim raporu ile tespit edilir.

Gözaltı süresinin uzatılması veya yer değişikliği ya da nezarethaneden çıkış sırasında düzenlenen hekim raporlarından; bir nüshası sağlık kuruluşunda saklanır, iki nüshası ise raporu düzenleyen sağlık kuruluşunca kapalı ve mühürlü bir zarf içerisinde ilgili Cumhuriyet başsavcılığına en seri şekilde gönderilir. Bunlardan bir nüshası Cumhuriyet savcısı tarafından gözaltına alınanın kendisine veya vekiline verilir, bir nüshası ise soruşturma dosyasına eklenir. Bu raporların düzenlenmesinde ve Cumhuriyet başsavcılığına gönderilmesinde 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanununun 157’nci maddesinde belirtilen gizlilik kurallarına uyulur ve bu amaçla gerekli tedbirler ilgili sağlık kuruluşunca alınır.